Coraz powszechniejszym zjawiskiem w praktyce logopedycznej staje się praca z dziećmi dwujęzycznymi lub obcojęzycznymi. Nie każdy logopeda wykazuje gotowość do podjęcia terapii z takimi pacjentami, tłumacząc to trudnościami podczas dokonywania specjalistycznej diagnozy. Obawy mogą wynikać ze świadomości bariery komunikacyjnej, którą jest nieznajomość danego języka.
Opieka logopedyczna dzieci dwujęzycznych
Powszechnie znany jest podział dzieci na: jednojęzyczne, dwujęzyczne i wielojęzyczne, biorąc pod uwagę poziom znajomości dialektu. Za osobę dwujęzyczną można uznać tę, która opanowała dwa języki w takim samym stopniu oraz potrafi używać obu języków w zależności od sytuacji, w której się znalazła. Logopedzi mogą mieć tutaj trudność w ocenie, wynikającą z różnicowania poziomu umiejętności komunikacyjnych. Warto też zaznaczyć, że nie każde dziecko wykazuje gotowość komunikacji interpersonalnej, podczas gdy ujawniają się u niego kłopoty w przyswojeniu mowy i języka. U niektórych pacjentów mogą współwystępować ogólne problemy rozwojowe, jak np. zaburzenia ze spektrum autyzmu, niepełnosprawność intelektualna czy uszkodzenia słuchu. Wyzwaniem będzie również niepoprawność artykulacyjna, dlatego logopeda pracujący z takim dzieckiem musi posiadać odpowiednią wiedzę z zakresu rodzaju dwujęzyczności, specyfiki funkcjonowania takich osób, jak również znać objawy i przyczyny zaburzeń mowy. Można przypuszczać, że w analogicznym przypadku, gdy dzieci posługują się jednym językiem, diagnostyka będzie znacznie łatwiejsza.
Standardy pracy logopedycznej z dzieckiem dwujęzycznym
W pracy z dzieckiem dwujęzycznym powinno się wziąć pod uwagę:
• kontekst społeczno-kulturowy danego kraju, z którego przybywa dziecko, i ustalić, czy trudność posługiwania się językiem występuje w obu językach, czy tylko w jednym;
• czy mamy do czynienia z mieszaniem słów w różnych językach;
• czy występują kłopoty podczas czytania i pisania;
• czy nie zauważa się ograniczenia zasobu słownictwa lub jest ono nieadekwatne do danego wieku;
• czy to wszystko pojawiło się w pewnym momencie, czy występuje od początku.
Jak widać, jest wiele niewiadomych, do których musimy dociec podczas obserwacji i diagnozy. Nie możemy jednak rozpatrywać trudności językowych, które występują u dziecka, jedynie pod kątem środowiska, z którego się wywodzi lub obecnie się w nim znajduje, bo to z kolei przysłoni nam posiadane wady i zaburzenia. Ogólnej analizy rozwojowej pozostałych sfer dokonują inni specjaliści pracujący z dzieckiem i to im powinno się pozostawić rozszerzenie diagnostyki. Warto pamiętać, że pomimo innego modelu opanowywania języka w danym kraju etapy lingwistyczne pozostają takie same dla każdego człowieka. Inną pułapką podczas wydawania opinii logopedycznej mogą być np. zwroty grzecznościowe, które dziecko w różnym kręgu kulturowym będzie używać w inny sposób, jak np. ,,ty”, ,,wy” w odniesieniu do tej samej osoby, nie różnicując stopnia zażyłości.
Od czego zacząć diagnozę logopedyczną dzieci z Ukrainy? Najważniejsze aspekty w pracy logopedycznej
Przed dokonaniem diagnozy logopedycznej dziecka obcojęzycznego należy skupić się na kilku aspektach:
• skąd pochodzi dziecko;
• w jakim języku mówi ono oraz jego rodzina;
• jakie panują u niego obyczaje;
• co było przyczyną przyjazdu do Polski.
Duża różnica kulturowa i oddalenie naszego kraju od miejsca pochodzenia dziecka mogą wpłynąć na pojawienie się znacznej różnicy i spowodować trudność w pełnej diagnostyce logopedycznej. Należy wziąć pod uwagę przeżycia dziecka, które są jedną ze składowych opóźnień ogólnego rozwoju, w tym mowy. Za taką sytuacje można uznać doświadczenie trudnego zdarzenia rodzinnego, jak np. ucieczka przed wojną, jak w przypadku rodzin ukraińskich. Na pierwszym spotkaniu z rodzicami warto zapytać o obyczaje i zasady panujące w domu oraz pozycję poszczególnych członków rodziny. Tego typu działanie pozwoli uniknąć ewentualnych nieporozumień, choć będzie się wiązało z dodatkową pracą logopedy, np. przy konieczności wykonania innego zestawu obrazków do pokazywania pacjentowi podczas zajęć. Są też przecież znaki o odmiennej symbolice w różnych krajach. My jako terapeuci nie możemy wymagać zmiany mentalności kulturowej dzieci i ich rodzin, dlatego uszanowanie odmienności będzie po części kluczem do nawiązania dobrej relacji między terapeutą, dzieckiem i rodzicami. Wspólne podejmowanie działań może przynieść realne, długotrwałe efekty. To od opiekunów dziecka możemy czerpać wiedzę o wcześniejszych etapach rozwojowych, trudnościach, które się pojawiły, a my z kolei musimy przekazać informację o dalszym postępowaniu. Zachęcamy do skorzystania z naszego autorskiego słowniczka polsko - ukraińskiego- na dobry początek przełamania barier językowych -> SPRAWDŹ
Bariera językowa rodzic - logopeda
A co, jeśli rodzic nie potrafi porozumieć się w naszym języku lub to my nie znamy języka używanego przez opiekunów? Obecnie mamy możliwość korzystania z licznych tłumaczy i słowników elektronicznych, ale też możemy poprosić o uczestnictwo podczas takiej rozmowy inną osobę. Należy w takim przypadku wziąć pod uwagę, że informacje o trudnościach i chorobach dzieci są sprawami wrażliwymi, które przy kimś nieznanym nie będą chętnie zdradzane, dlatego dobrym rozwiązaniem jest skorzystanie z gotowego kwestionariusza wywiadu środowiskowego, który zostanie przetłumaczony na język używany przez rodzica. Obecnie mamy do czynienia z dużą liczbą zgłaszających się dzieci na zajęcia logopedyczne, które mówią w języku angielskim i ukraińskim. To sprawiło, że są już ogólnodostępne, gotowe do użycia kwestionariusze. Pytania w nich zawarte opierają się na ogólnej sytuacji bytowej dziecka i jego rodziny, etapów rozwojowych, edukacji, komunikacji, stylu życia i wychowania. Diagnoza logopedyczna nie może pominąć oceny gotowości dziecka do procesu komunikacji. Rodzic szukający pomocy u logopedy zwykle zauważa trudności pojawiające się w porozumiewaniu w obu językach. Szczególnie niepokoi ogólny brak chęci podejmowania interakcji słownej. Pierwszymi przesłankami jest np. niechęć do patrzenia w kierunku rozmówcy, ignorowanie prostych poleceń, brak wskazywania palcem, brak wokalizacji, trudność w opanowaniu prostych wyrazów, kłopoty z tworzeniem związku między brzmieniem a znaczeniem oraz trudności emocjonalne.
Kłopoty emocjonalne dziecka obcojęzycznego. Prawidłowa ocena reakcji na zadane pytanie
Przyczyną kłopotów emocjonalnych oraz trudności w komunikacji mogą być np.:
• nieprawidłowe uwarunkowania anatomiczne;
• niekonsekwencja środowiskowa w stosowaniu struktur znaczeniowo-brzmieniowych;
• brak odpowiedniej stymulacji rozwoju ogólnego;
• małe doświadczenie czynnego korzystania z języka;
• występowanie zaburzeń całościowych.
Ocena umiejętności tworzenia wypowiedzi dokonywana jest poprzez sprawdzenie rozumienia wypowiedzi
i samodzielnego tworzenie jej przez dziecko dwujęzyczne. Jako prawidłowe rozumienie znaczeniowe wyrazów będziemy traktować adekwatną reakcję, wskazanie odpowiedniego desygnatu przedstawionego na obrazku lub dobrą odpowiedź w formie zachowania na wydane polecenie. Niełatwo jest logopedzie ocenić u dziecka dwujęzycznego reakcję w zakresie rozumienia i wypowiadania się. Gdy w próbie odpowiedzi na polecenie lub pytanie usłyszymy ,,nie wiem” lub dziecko będzie milczeć, posługiwać się symbolem czy gestem, możemy brać pod uwagę nierozumienie znaczeniowe słów, brak znajomości odpowiedniego określenia, zapomnienie danego słowa lub nierozumienie, np. pokazywanej ilustracji. Znacznie łatwiejszym stanie się zbadanie rozumienia wypowiedzi, jeśli wiemy, na jakim etapie rozwojowym jest dziecko i jaki zasób słownictwa stanowi jego ,,bazę komunikacyjną”. Zwykle taki pacjent zastępuje nieznane słowa innym wyrazem z drugiego języka. Problematyczne dla logopedy będzie dokonanie oceny, czy dane słowo jest podobne znaczeniowo do polskiego odpowiednika, czy jest słowotwórstwem stanowiącym zbitkę przypadkowych liter. Warto więc przygotować wcześniej zestaw podstawowej dialektyki w danym języku obcym, która jest najczęściej używana w codziennym życiu. Kolejny pomysł to nagranie, np. przez osobę władającą językiem polskim i obcym, wymowy słów i odtwarzanie jej podczas diagnozy. Dziecko będzie miało za zadanie powtórzenie lub wskazanie desygnatu.
Ważna jest komunikacja z rodzicem oraz współpraca pomiędzy nauczycielem, a specjalistą
Istota uwarunkowania przeprowadzania diagnozy logopedycznej, mając do czynienia z dzieckiem dwujęzycznym, ukazuje konieczność brania pod uwagę uwarunkowań rozwojowych, mogących wpłynąć na brak gotowości komunikacyjnej. Procedura podjęcia terapii logopedycznej musi zostać poprzedzona wnikliwym wywiadem z rodzicami, by wyeliminować ewentualne nieprawidłowości podczas rozwoju lub wychowania. Nie musimy określać, który język jest dominujący. Przyjęcie odpowiedniego standardu logopedycznego powinno być podparte odpowiednią metodyką i praktyczną wiedzą o dwujęzyczności dziecka. Zajęcia mogą być oparte na przygotowanych wcześniej narzędziach diagnostycznych. Bardzo ważnym aspektem jest budowanie wspólnego systemu działania przez wszystkich nauczycieli i specjalistów, co w dużej mierze ułatwia pracę logopedy z obcokrajowcem.
_________________________
Autorka;
Joanna Rutkowska- nauczyciel edukacji wczesnoszkolnej, psychoterapeuta, nauczycielka techniki, plastyki, muzyki, logopeda i terapeuta SI z terapią behawioralną. Z edukacją związana od 10-ciu lat. Ponadto zajmuję się wczesnym wspomaganiem dzieci i młodzieży z autyzmem, zespołem Aspergera oraz zaburzeniami pokrewnymi. Aktywna w organizacji i zarządzaniu oświatą.
